Қазақ даласындағы құқықтық ережелердің қолданылу тарихы тереңде жатыр және оның өзіндік қайталанбас ерекшеліктері бар. Онда туындаған әдет-ғұрып нормалары ұлттық сана-сезімнің көрінісі әрі құқықтық мәдениеттің іргетасы. Қазақтарға ар-ождан қашанда қымбат, «малым жанымның садағасы, жаным арымның садағасы» деген сөзге бас иген. Қазақтың әдет-ғұрып нормалары адамгершілік қасиеттерге тұнып тұруы да сондықтан. Бір сөзбен айтсақ, көшпелі қазақтардың құқықтық мәдениеті халықтың болмысы мен тұрмыс-тіршілігіне, ұлттық салт-санасына лайық еді. Яғни, әдет-ғұрып нормалары ұлттық болмыстың туындысы болды.

Сан ғасырлар бойына қазақ халқының қоғамдық өмірінде әділеттілікті сақтау мен құқықтық қатынастарды дамытуда, құқықтық-саяси сана мен мәдениеттің дамуына от ауызды, орақ тілді билер белсенді ықпал етті. Шын мәніндегі би атанған кісілер – қазақ халқының тарихында қайталанбас ерекше, біртуар тарихи тұлғалар, өз заманында халық би деп танығандар – шешендігі мен әділдігі зор қоғам қайраткерлері еді.

Ш.Уәлиханов өзінің зерттеулерінде бидің кім екенін нақты көрсетеді: «Қазақтарда құрметті би атағы халық тарапынан қандай да сайлау жолымен немесе халықты билеп отырған өкіметтің бекітуімен емес, тек сот рәсімін терең білетін, оған қоса шешендік өнерін меңгерген қазаққа ғана берілген. Би атану үшін қазақ халық алдында әлденеше шешендік сайысқа түсіп, өзінің заң-жораны білетіндігін, шешендігін танытатын болған. Мұндай адамдардың есімі желдей есіп, әлейім жұртқа таралып, біріне емес, бәріне де танылған. Сөйтіп би атағы сот пен адвокаттық істегі патентке айналды да, бидің балалары заңнан тәлімі болғандықтан, әке орнына мұрагер болып қала берді»1.

Сайын даланың қай шетінде болсын, жердің шалғайлығына қарамастан, ел ішінде билердің әділ төреліктері мен аталы сөздері ауыздан-ауызға жетіп жататын. Яғни, өнер алды қызыл тіл деп білетін қазақтарда ауыз әдебиеті күшті болды, ал оның есесіне жазба мәдениеті кенжелеп дамыды. Сол сияқты қазақ қоғамының әдет-ғұрыпқа негізделген құқықтық ережелері сөз мәдениетімен тығыз байланысты болды. Сөздің күші мен құдіреті, өткірлігі мен қисыны, кеңдігі мен теңдігі әділдікке қызмет етсе қуатты күшке айналады. Қазақ халқының құқықтық жүйесі шешендік өнер мен ауыз әдебиетінің негізінде қаланды.

Ірі-ірі саяси тұлғалар саясаттың сахнасынан кеткенімен, тарихтың еншісіне өтеді. «Өлді деуге бола ма, артында өлмейтұғын сөз қалдырған» деп ұлы Абай атамыз жырлағандай, бақилық болған қоғамдық қайраткерлердің артындағы халқы тұрмыс-тіршілігін жасап қала беретінін ескерсек, әдебиет, өнер, ғылым, салт-дәстүр халықпен бірге ғұмыр кешеді. Ұрпақтан ұрпаққа рухани мұра болып беріледі. Қазақ елі тәуелсіздігінің алғашқы күндерінен бастап-ақ ұлттық мәдени құндылықтарын, бүкіл мәдени-рухани, құқықтық-саяси мұраларын сақтап қалуға және қайта жаңғыртуға баса назар аударуда.

Бүгінгі таңда тарихи жазба деректердің аз болуына, оның өзінде олардың өзге тілде жазылып, шетелдердің мұрағаттарында сақталғанына қарамастан, қара қылды қақ жарған, әділдіктің таразысын тең ұстаған билеріміздің шежіресін  тарқатуда зиялы қауымымыз ерен еңбек атқарып, іргелі ғылыми жұмыстар жарыққа шығуда. Кезінде Ш.Уәлиханов, А.Құнанбаев, Ш.Құдайбердіұлы, Мәшһүр Жүсіп Көбеев сынды ұлы ғұламаларымыздан бастау алған билер туралы жазбаларды өз заманында А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, М.Тынышпаев, С.Сейфуллин, Х.Досмұхамедұлы секілді Алаш қайраткерлері өрбітті. А.Левшин, В.Бартольд, С.Кляшторный, Л.Гумилев, П.Маковецкий, Л.Баллюзек және т.б. белгілі тарихшылар билердің саясаттығы, әлеуметтік мәселелердегі әділ, парасатты кесімдерін ризашылық сезіммен, құрметпен атап көрсеткен.

Билердің саяси тұлғасының тарихымызда алатын орны туралы көркем әдебиетте де тартымды қарастырылған. М.Әуезов, Ә.Кекілбаев, А.Нысаналы, С.Сыматаев, Б.Адамбаев, Н.Төреқұлов, С.Негимов және басқа да сөз шеберлері қазақтың билері жайлы, олардың шешендігі, көрегендігі, батырлығы, саясаткерлігі, даналығы, дүниетанымы турасында көркем шығармаларын жазып, оларды халыққа тануда, жас ұрпаққа жеткізуде үлкен үлес қосты.

Кеңестік ызғарлы жылдардың өзінде Ә.Марғұлан, Е.Бекмаханов, С.Зиманов, М.Қозыбаев, Ғ.Сапарғалиев, Н.Өсеров, Ж.Қасымбаев, С.Созақбаев сияқты көптеген ғалымдарымыз билердің құқықтық-саяси қызметі туралы зерттеулерін тоталитарлық тәртіптен тайсалмай жарыққа шығарды. М.Қойгелдиев, Ж.Әлдибеков, А.Оразбаева, Б.Қуандықов сияқты қазақ билері туралы зерттеу жүргізіп жүрген басқа да ғалымдарымыз бен жас ізденушілердің тәуелсіздік жылдары жарияланған еңбектерінің ғылыми және танымдық маңызы өте зор. Сонымен қатар, Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың Жолдауында берілген тапсырмасымен «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасының қабылдануы тәуелсіз Қазақстанның тарихындағы мәні терең әрі өз уақытында іске асырылған кешенді іс-шара болып табылады.

Әрине, қазақ билерінің тарихи тұлғалық портретін жасау, олардың атқарған қызметтерін, жалпы, би институтының қазақ қоғамындағы рөлін ашып көрсету сияқты кең ауқымды тақырыпты бір тараушаның көлеміне сиғызып, толық қарастыру мүмкін емес. Қазақтардың әскери-далалық демократиясы ауқымында заң шығарушы және сот билігінің бірегей тармағына айналған билер институты тіптен бір том емес, ондаған томдық ғылыми еңбекке арқау боларлық тарихи шежіре. Өйткені, билер негізінен әділ сот рөлін атқарғанымен, олардың атқарған қызмет ауқымы тек құқықтық қатынастар саласымен шектелмеген. Бұл тұрғыда билер институтының дәстүрлі қазақ қоғамындағы тарихи қызметін зерттеген А.Оразбаева оның негізгі үш саланы қамтығанын көрсетеді:

-    қоғам ішіндегі көлбеу (горизонтальды) қарым-қатынастарды реттеуші әлеуметтік құрал – бұл билер институтының әлеуметтік өлшемі;

-    қоғам мен оның мемлекеттік жүйесі арасындағы жоғарылы-төменді (вертикальды) қарым-қатынастарды реттеуші саяси құрал  – бұл билер институтының саяси өлшемі;

- қоғамның дәстүрлі рухани мәдениетін сақтауды, жаңғыртуды және одан әрі дамытуды қамтамасыз етуші мәдени және рухани құрал – бұл билер институтының идеологиялық өлшемі2.

Билердің тарихи тұлғасы хандар тарихымен етене екендігі белгілі. Заманында Әз Тәуке атанған Тәуке қазақ хандығының тағына XVІІ ғасырдың соңғы ширегінде, 1680 жылы көтерілді. Бұл кезде Тәукенің қоластына «Төрт алаш» атауымен қазақтың үш жүзіне қырғыз ұлты қосылып, жиналған еді. Тәуке хан төрт алаштың басына төрт биді: Ұлы жүзге Төлені, Орта жүзге Қазыбекті, Кіші жүзге Әйтекені, сондай-ақ қырғыз биін қырғыз ұлысына қойып, осылардың қолымен елді билеу тізгініне ие болды. Билер өз заманындағы белгілі батырлар мен билердің, тіпті хандардың бірсыпырасына ақылшы болған. Мысалы, қазақ ауыз әдебиетінде Шақшақұлы Жәнібек ханның Төле биден ақыл сұрай келгені туралы диалог сақталған:

- Түзу мылтық, ұшқыр құс, жүйрік ит, мақтаншақ жігіт, ұрыншақ ат жидым. Боз бала болып ерлік құрайын ба? Үлгі алып билік құрайын ба? Еліңде кәрің болса, жазулы тұрған хатың, жайлаған көліңнің алдында төбе болса, ерттеулі атың деуші еді, ақыл сұрай келдім, – дейді. Сонда Төле би:

- Өгізді өрге салма қанатың талар, наданға көзіңді салма сағың сынар. Досыңа өтірік айтпа сенімің кетер, дұшпаныңа сырыңды айтпа түбіңе жетер. Жал-құйрығы қаба деп жабыдан айғыр салма, жаугершілік болғанда жағдайлап мінер ат тумас. Жақыным деп жаманның малы үшін жақсының жағасынан алма, өрісің тарылар. Қару жисаң мылтық жи, жаяу жүрсең таяқ, қарның ашса тамақ. Ит жүгіртіп, құс салсаң   әуейі боларсың. Әйел алсаң көріктіге қызықпа, тектіні ал. Мақтаншақ жігіт жисаң, ұятқа қалдырар. Ұрыншақ ат жаз жарға жығар, қыс қарға жығар. Тұмау түбі құрт болар, тұман түбі жұт болар. Ақылдың түбі құт болар. Елге бай емес, би құт. Қабырғадан қар жауса, атан менен нарға күш! Ел шетіне жау келсе, қабырғалы биге күш – деген екен3.

Тарихи деректерде 1710-1711 жылдарда қазақ-ойрат шайқастары кезінде қазақтар ойраттарды жеңіліске ұшыратып, шоқтығы үстем болғаны көрсетіледі. Осыған байланысты Жоңғар хандығы әдеттегідей шабуылдау саясатын саябырлатып, қазақтарды бейбіт мәмілеге шақырғаны да тарихтан белгілі. Мәселені осы тұрғыдан шешуге шапқыншылықты тоқтатып, тыныштық орнатуда атышулы үш жүздің билерінің тікелей араласуына тарих куә. Яғни, бұл – қазақ халқының алғашқы дипломатиялық миссиясы болатын.

«Ақтабан-шұбырынды, Алқакөл сұламаға» тап болған қазақ елінің алды тұман, арты соқпақ болған заманда дала халқының данышпандары – билер алдын абайлай болжап, артын барлап, тығырықтан шығаратын жолдарын айқындады. Қазақ билері Әз Тәуке, Әбілқайыр, Әбілмәмбет, Жолбарыс, Сәмеке хандардан бастап, Абылайға дейін олардың жанында болып, шешуші билік айтып, әміршілерге өз ықпалын тигізіп отырды. Сондай-ақ билердің «балағының биті бар» баланы танып, асырап, өсіріп, тәрбиелеп, кейін ел билеу дәрежесіне жеткізген тәлімгерлік істері де кездеседі. Мысалы, Төле бидің Абылай ханды (Әбілмансұр) өкіл бала етіп асырап алып, көргенді тәрбие беріп, баулып, азамат қатарына қосуда сіңірген еңбегі зор.

Осы тұрғыдан, билер тұлғасына, дүниетанымына, ой-өрісіне терең бойлау, зерттеу жүргізу, толығырақ тану үшін, олардың өмір сүрген әлеуметтік ортасын, сол кездегі саяси жағдайды, тіптен жеке өмірлерін жақсы білген абзал. Қазақ мемлекетінің даму тарихының құқықтық-теориялық  мәселелерін зерттеген Ж.С. Әлдибеков XVIII ғасыр коғамына тән классикалық үлгісіне дейін билер институтының қалыптасуы төмендегідей бірнеше сатыдан өтті деп тұжырымдайды:.

1.  Қазіргі Қазақ елінің территориясында қалыптасқан көшпелі   қауымдық   бірлестіктердің   алғашқы   кезеңіндегі ақсақалдар кеңесі, ру-тайпалық құрылымның өзін-өзі басқару тәрізді қоғамдық тетігі ретінде бек, би институттарының пайда болуының негізгі алғышарты болып табылды.

1. Өте ерте ғасырларда бектер, яғни билер институты ру-тайпалардың   бетке   ұстар   игі   жақсыларынан   құралып, аристократиялық қаған билігі жүйесінде халық тарапынан өкілдік етуші әлеуметтік тетік рөлін атқарды. Бұл тұста бек яки билер институтының ара-жігі әлеуметтік жоғарғы сатысында тұрғандардан да төменгі сатысында орналасқандардан да нақты ажырамаған.
2. Орта ғасырларда көшпелі қоғам үшін билер институты – аристократиялық хан билігінің халық тарапынан қолдау табуын қамтамасыз етуші әлеуметтік-саяси тетік болды. Алайда бұл дәуірде билер институты хандық институтынан іргесі ажыраса да, бұқара халықтан әлі де нақты бөліне қоймаған еді, сондықтан билер институты «батыр», «жырау» институттарымен тығыз астасып жатты.
3. Кейінгі орта ғасырлар ауқымындағы дәстүрлі қоғам үшін хандық   институтына  да  тәуелсіз,   халықтың   қалың топтарынан да дербес билер институты тән. Бұл тұстағы билер институтының тарихи қызметі – бір жағынан ру-тайпалық қарым-қатынастарды реттеп отырушы әлеуметтік тетік болса, екінші жағынан аристократиялық хан билігімен демократиялық
   халық билігін теңестіріп отырушы саяси тетік болды. Бұл
   кезеңде қазақтың дәстүрлі қоғамында жан-жақты толысқан, түпкілікті қалыптасқан әлеуметтік-саяси өмірде беделді орны бар, қазақтың мәртебесі   жоғары,   ел   басқару   жүйесінде аристократиялық хандық билікке ықпал жасай алатын билік институтының классикалық формасы пайда болды деп айтуға толық негіз бар. Сонымен қазақ мемлекеттігінің қалыптасу тарихында билердің орны әр дәуірдің тарихи оқиғасымен мәні арта түсіп, ірі қоғамдық- саяси тұлғаларға айналғаны ақиқат4.

Хандықтағы билер кеңесінің беделі күшті болғаны соншалық, хандар кеңестің келісімі мен қолдауынсыз мемлекеттік маңызы бар мәселелерді шеше алмаған. Ханның қолында негізінен атқарушы билік шоғырланса, заң шығарушылық қызмет пен сот билігін билер кеңесі атқарған5. Қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымын қарастырған зерттеушілердің көбісі билер институтын хандық және сұлтандық институттардан кейінгі үшінші орынға қояды.

Билер кеңесі ханның қызметіндегі кейбір мәселелер бойынша таласқа түсіп, оны қайта қарауға құқылы болды. Дәстүр бойынша хандық билік мұрагерлік жолмен беріліп отырса да (оның өзінде халық ақ киізге көтеріп сайлауы тиіс), мемлекеттік маңызды мәселелер билер кеңесісіз шешілмеген. Біз бұдан қазақ даласында атам заманнан ақ билік бөлінісі принципінің болғанын көреміз.

Сонымен қатар көптеген зерттеушілер қазақ хандығы кезеңінде екі түрлі кеңес – Тағанақ кеңесі мен Тұрымтай кеңесі қызмет атқарғанын көрсетеді. Тағанақ кеңесі жылына бір рет өткізілген, оның ауқымы кең, қатысатын адамы көп. Ханға бағынышты халықтың ішіндегі беделді тұлғалар – ру басылары, билер, қолбасылар, ақын-жыраулар қатысқан. Бұл кеңесте мемлекеттік маңызы бар істер қаралған: орын алған ірі дау-жанжалдар шешімін тауып, атқарылатын жұмыстар мен  соғысқа дайындық сияқты өзекті мәселелер талқыланып, тиісті жарғылар қабылданған. Тұрымтай Кеңесінің ауқымы тар болған: ол ай сайын, шұғыл керек болғанда апта сайын да өткізіліп тұрған. Оған билер, түмен басылар, бас жырау, орданы қорғаушы төлеңгіттер бас қолбасшысы, орда жұмысына араласа бастаған ханның балалары қатысып отырған. Мұнда көбінесе бір апталық болмаса бір айлық қысқа мерзімді істелетін жұмыстар талқыланып, күнделікті жұмыстар орналастырылған шұғыл істер жөнінде шешім жасаған. Бұл кеңестер қазіргі кездегі Сенат пен Мәжіліс сияқты Парламенттің екі палатасы іспеттес болса керек, нақты айтқанда Тағанақ кеңес билер кеңесіне тән болса, тар ауқымды болғанымен ханның жанындағы Тұрымтай – хан кеңесі.

Билер кеңесінен бөлек қазақ жеріндегі азаматтық қоғам белгілерінің бұрын да болғанын айғақтайтын дәлел – ХVІ-ХVІІ ғасырлар аумағында қазақ мемлекетінің аса маңызды саяси органдарының бірі – халық жиналысы (құрылтай) болғанын ерекше атап айтқан жөн. Жоғарыда айтылғандардан көріп отырғанымыздай, қазақ қауымының саяси тұрпаттағы аса маңызды бас қосуларын ұлттық мемлекетіміздегі қандай да болсын бытыраңқылықтың, оқшаулықтың алдын алатын, халқымыздың бірлігі мен берекесін сақтап қалуға күш жұмсап, ұйысуға мүдделі болған бірден-бір маңызды саяси орган болғанын пайымдауымыз керек6.

Орыстың әйгілі тарихшысы А. Левшин қазақтардың халық құрылтайында жалпы халықтың өміріндегі немесе мемлекеттік істердің әр саласындағы маңызды міндеттер қаралатынын, оларды шешу үшін барлық сұлтандар, ақсақалдар мен ру басылары күзде шақырылатынын жазған7. Халық жиналысының жұмыс істеуінің ақыры Тәуке хан тұсына сәйкес келеді. Ол қайтыс болған соң қазақ  қоғамында орын алған жікшілдіктің ықпалы дәстүрлі халық жиналыстарының әр жүздегі хандықтар ауқымында өте бастады. 1863 жылға дейін мұндай құрылтайлар Сайрамдағы Мәртөбеде өтсе, 1683 жылы Сайрамды жоңғарлар талқандаған соң 1684-1709 және 1711-1722 жылдары Тәшкен маңындағы қасиетті Ордабасы деген атпен тарихта қалған Күлтөбеде өткен (1710 жылы жиын Бөген өзеніне таяу жердегі Қарақұмтөбеде өткен). "Күлтөбенің басында күнде жиын” деген сөз содан шыққан.

Халық жиналыстары қазіргі заманғы демократиядағы саясатқа халықтың тікелей қатысу формасына, яғни плебисцитке, референдум өткізуге ұқсас. Ел мен жер үшін аса маңызды мәселелер осындай құрылтайда шешілген. Мысалы, Кіші жүздің Ресейге бодан болып қосылу ниетін іске асыру үшін Әбілхайыр хан он екі ата Әлім ұлы, Бай ұлы мен Жетірудан келген 25 ру өкілдерін Ырғызға жинап, Маңтөбе деген жерде жиын өткізіп ақылдасқан. Осының нәтижесінде Ресей елшісі Тевкелев алып келген келісім-шарттың жобасына қол қойылып, бекітілген.

Ел қамын ойлап, шешендік пен көсемдікті қатар ұстанған билер елдің ішкі тірліктерін ұйымдастыруда да, сыртқы саясаттың делбесін тең ұстауда да көрегендік танытқан. Олар саяси бағытта хандық пен мемлекеттің ажырамас беріктігін, оның бүтіндігін, тәуелсіздігін мұрат етіп, елшілік, мәмілегерлік жолымен, жаугершілікте қолды болып кеткен жерлері мен қалаларды қайтарып алу үшін, ел шетіне елші жіберіп қана қоймай, жоғарыда айтып өткеніміздей, керек кезінде бітімшілікке бөтен елге өздері тікелей барып отырды.

Бөгде саясаттың ығына жығылу, мәселен, орыстардан бодандық сұрау, ал жоңғарлардың жөнсіз ауыр салықтарына көнуге тура келу амалсыздан туған, аз шығынмен құтылатын саясаттың тактикасы болды. Билер шешімі, мерзімді уақыт аралығында болса да, әбден титықтаған, қансырап, әлсіреген, берекесі қашқан жұртынан қалғандардың басын бүтін сақтап қалуға бағытталды. Билердің дипломатиялық тактикасы стратегиясына бағындырылған, жарлығы халықтың, мемлекеттің түпкі мүддесін сақтап қалуды көздеген ниеттен туған, сол себепті шиеленіскен, тағдыр таразыға түскен мәселелерді әлеуметтік әділдік жолмен шешті.

Ұлы билер Төле, Қазыбек, Әйтеке өмір сүрген кезең – тарихымыздың тәлімі көп, ел үшін үлгі болатын ерекше кезеңі. Олар жаугершіліктің кесірінен ыдыраған халқының есін жиған, әділетті билік шешімдерінен айнымай, келешекке көз салып, үміт отын жағу арқылы көрегендік пен ұйымдастырушылық көрсете білген. Билердің оқығаны көп болмаса да, тоқығаны мол, парасатты, азаматтық тұғырлары биік қасиеттерін, рухани мол қазынасын жария ететін аңыздар мен шежірелер бүгінгі күнге де жеткен. Дегенмен, билердің атқаратын қызметі негізінен қоғамдағы әділеттілікті қамтамасыз етуге, яғни сот билігіне келіп саяды.

Қазақ билерінің өзіне тән ерекшелігі мен басқа халықтарда кездеспейтін қасиеті – дау-жанжалдарды мағыналы, шешендік сөздермен шешуі. Мұны қазақ халқына тән феномен деп бағалауымыз қажет. Арнайы том-том болып жазылған кодекстерге, толып жатқан құқықтық-нормативтік актілерге сүйенбей-ақ, өз орнымен қисынды айтылған бір сөзбен дауды тоқтатуды қалыптастырған қазақ ұлты сөз мағынасына, оның шексіз мүмкіндігіне ертеден-ақ назар аударған. «Қап салмағы дәнінде, сөз салмағы мәнінде» деп білетін билер әділдікті шешендікпен ұштастырып, елдің қамын жеген. Алты алаштың да бүтіндігін, татулығы мен басының амандығын тілеп, сол үшін еңбектенді.

Тарихи деректерге сүйене отырып, зерттеушілер қазақ билерінің іс қарауы қоғамдық іс-шара ретінде қаралып, қандай дау болса да билердің шешімі бүкіл жұртшылықты қанағаттандырғанын көрсетеді. Жалпытанылған пікір бойынша билер сотының мынадай қайталанбас ерекшеліктері болған:

1) қылмыстық жауапкершілікке тарту 13 жастан бастап жүзеге асқан. Қазақтардың арасында «он үште отау иесі» деген ұғым қалыптасқан.

2) билер институтының қоғамдық қызметі мен құқықтық бағыт-бағдарын айқындауда өзіндік дала конституциясы ретінде танылған «Қасым ханның қасқа жолы», «Есім ханның ескі жолы», «Жеті жарғы» құқықтық ережелері құнды болды. Егер де даулы істерді қарау барысында шешім шығаруға қатысты мәселелер осы аталған заңдарында қаралған болса, онда соларда көрсетілген ережелерге сүйенген.

Ол туралы ұлы Абай өзінің үшінші қара сөзінде: «…Бұл билік деген біздің қазақ ішінде әрбір сайланған кісінің қолынан келмейді. Бұған бұрынғы Қасым ханның «Қасқа жолы», Есім ханның «Ескі жолын», Әз Тәуке ханның «Күл төбенің басында күнде кеңес» болғандағы «Жеті жарғысын» білмек керек. Әм, ол ескі сөздердің қайсысы заман өзгергендікпенен ескіріп, бұл жаңа заманға келіспейтұғын болса, оның орнына тартымды толық билік шығарып, төлеу саларға жарарлық кісі болса керек еді, ондай кісі аз, яки тіпті жоқ. Бұрынғы қазақ жайын білетін жақсы білген адамдар айтыпты: «Би екеу болса, дау төртеу болады» – деп. Оның мәнісі – тақ болмаса, жұп билер таласып, дау көбейте береді дегенмен айтылған сөз. Өйтіп би көбейткенше, әрбір болыс елден толымды-білімді үш-ақ кісі билікке жыл кесілмей сайланса, олар түссе, жаманшылығы әшкере болғандықтан түссе, әйтпесе түспесе» – деуі көп нәрсені аңғартады8.

Қазақ қоғамын саяси басқару мен сот жүйесін модернизациялаудың жемісті болуы – саяси реформалардың бұрынғы қалыптасқан саяси дәстүрлермен, қоғамдық құндылықтармен сабақтасуына тығыз байланысты екендігін Абай тәжірибелі саясаттанушыға тән көрегендікпен ашып көрсетеді. Қазір Қазақстан Республикасы құқықтық мемлекет құру жолына түскенде осы мәселе қайтадан алдымыздан шығып отыр: сот судьяларын өмір бойына тағайындау өзекті болып отыр.

3) Сонымен қатар, билер сотының шешімі әрқашан да әділеттікке негізделіп, олардың кескен үкімдері мен шешкен даулары өзіндік құқықтық норма сипатына ие болған. Сол арқылы жаңадан туындаған дау-жанжалды, нақты бір қиын істі шешкен ереже, қағида, нақыл сөздер норма, сот прецеденті ретінде ел арасына тарап, келешекте орын алған ұқсас сот істерінде, дау-жанжалдар туындағанда қолданылған. «Кезінде осындай дауды Едіге би былай шешкен екен, мұндай дауға қатысты Төле бидің мынадай шешімі болған» деген сияқты, немесе қандай да бір рудағы ерекше әдіс-тәсіл арқылы әділ шешілген даулы прецеденттердің тәжірибесін келтіре отырып, дәстүр сабақтастығы негізінде әділетті шешімдер шығарылған. Сондықтан да, қазақ билерінің адал  қызметіне арқау болған прецедент ұғымының мәнін ашып, арнайы тоқтала кеткеніміз жөн.

Шетелдік сөдердің түсіндірме сөздігіне сүйенсек, прецедент дегеніміз – дәл қазіргі сәтте орын алып отырған жағдайға ұқсас бұрын болған нәрсе, келесі болатын жағдайларға үлгі боларлық жағдай. Яғни,өткен нәрсеге ұқсас нәрсені табу. Сот прецеденті (латын тілінен аударғанда praecedens, praecedentis – алдында болған) – нақты істер бойынша сот арқылы қабылданған шешімдер9. Оның негізі көрсетілген істерді талқылау барысында барлық немесе төменгі инстанциядағы соттарға үлгі ретінде міндетті болып табылады.

Бұл римдік юстицияда үлкен орынға ие болған, англо-саксондық құқықтық жүйеде де ерекше орында. Қазіргі заманның өзінде кейбір мемлекеттерде (Ұлыбританияда, АҚШ-тың көптеген штаттарында, Канадада, Австралияда) ол құқықтың бастауы болып табылады және барлық құқықтың негізі. Сот прецеденті нормаларды жасамайды, оны тек қалыптастырады, ол адам табиғатында қалыптасқан құқықтың жалпы тәртібінен шығады. Көптеген мемлекеттерде сот прецеденті заңда кеткен қайшылықтардың орнын толтыруда, салт-дәстүрді тануда, құқықты қолдану сұрақтарын шешуде үлкен маңызға ие. Оның негізінде қолданыстағы заңнамаларға кейбір толықтырулар ендіріледі, заңдарға түсіндірмелер беріледі. Сол себепті прецеденттік құқық ағылшын-америкалық құқық жүйесінің қосалқы бөлімі, олар басқа құқықпен салыстырғанда, сот прецедентін құрайды. Бүгінгі күні прецеденттік құқық шеңберінде екі түрлі бұтақ қалыптасқан: жалпы құқық және әділет құқығы.

Мінеки, көріп отырғанымыздай, қазіргі кезде құқықтық мемлекет деп танылған батыстық елдердің қолданып жүрген сот прецеденті ұғымын қазақ билері өз заманында түрлі дауларды шешуде шебер пайдалана білген.

4) Егер бидің шешіміне тек бір тарап қана разы болса, онда істің әділетсіз шешілгені, мұндай келеңсіз жағдай бидің беделін түсірген. Болашақта мұндай сыңаржақ шешімді билерге дауласқан адамдар іс қарауға өтініш бермеген. Соның нәтижесінде билердің әділ шешім шығаруға деген жауапкершілігі мен кәсіби мүдделігі артқан, оған қоса мұндай жағдайда жарыспалылық ұстанымы бойынша кәсіби тұрғыдағы әділ бәсекелестіктің орнайтыны да сөзсіз.

5) қазақ билерінің билік айтуы, іс қарауы көпшілікке ашық, жария түрде өткен. Соның арқасында әділ сот ісінің барлық оқиғалары: дауласушы тараптарыдң пікірталасы, тартқан куәгерлері мен келтірген дәлелдеулері істі талқылауға қатысушы барша халыққа құпия болмаған, яғни, кез-келген даулы істі құпия қарауға тыйым салынған. Қазіргі кезде қол жеткізуге талпынып жүрген транспраренттілік, яғни, ашықтық, мөлдірлік деген қасиеттер билер сотына тән болған. Мұның бәрі далалық демократияның, жариялылықтың, тең құқықтық пен сөз бостандығының да көрінісі. Тіптен, соңғы сөз айтуға мүмкіндік берген «дат» ұғымының да құқықтық қуаты зор болған.

6) қазақ билері дауласушы тараптардың қалауларына сай, өзара келісім бойынша сайланған. Ал егер де істі қараушы би тек бір ғана тараптың қалауымен таңдалса, оның шығарған билігі әділ деп саналмаған. Мұндай жағдайда іс қайта қаралатын болған. Өзара консенсус арқылы таңдалған би «Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ» деген ұстанымға берік болып, сол арқылы  сотта ұтылғандардың өзі шығарылған үкімнің әділдігіне ешбір күмәнсіз болған, себебі билік айтушы биді өзі қалап, оған билік айтуға құқық береді. Бұл дегеніміз қазақ қоғамында таңдау құқығының еркін қолданыста болғанын айғақтайды.

7) билер сотында апеляциялық құқық та сақталған, мысалы, дауласушы тараптар бидің айтқан билігіне риза болмаса, шағым беруге құқылы. Сонымен қатар, билер сотында ант беру рәсімі жүргізіліп, барлық қаралған істер бойынша қорғаушылар қатысқан.

Белгілі заңгер С. Зимановтың көрсетуінше, қорғаушы болуға Тәуке ханның «Жеті Жарғысының» талаптары барлық ниет білдірген адамдарды қатыстырған. Қорғаушылар барлық мүмкіндіктерді пайдалана отырып, айыпкерді қорғау құқығына ие. Егер қаралған іс бойынша куәгер болатын адамдар жоқ болса, ант, яғни жан беру рәсімі іске асырылады. Жан беруге дауласушылардың құқы жоқ. Айып тағылған адам үшін аймаққа, руға, елге танымал адамның оның кінәсіздігін көрсетіп, өз атынан ара түсуі және қорғауы. Жан беру рәсіміне беделсіз, елге танымал емес адамдар жіберілмейді. Себебі сенімсіз адамдардың жан беруі әділетсіз билік шығаруға жол ашуы әбден мүмкін10.

Мінеки, осының барлығы өзін-өзі басқаратын құқықтық қоғамның, өзіндік реттеу тетіктері бар азаматтық қоғамның жарқын көріністері емес пе? Нақты айтар болсақ, ел арасындағы дау-дамайды, ағайын арасындағы кикілжіңді, кісі арасындағы жанжалды билер қазақ қоғамында қалыптасқан әдет-ғұрып, салт-дәстүр негізінде әдемі де келісімді этикалық қағидаларға сүйене отырып шешкен. Билер өздерінің кәсіби қызметін қарапайым адамдар арасындағы үйлесімді сыйластыққа ұластыруды көздеген.

Қазақтың әдет-ғұрып нормаларының тағы бір артықшылығы, қолданылатын жазалардың тым қатал емес, яғни ізгіленгенінен айқын көрінеді. Сондықтан да болар, қазақ даласында түрме, абақты, бас бостандығынан айыру деген жазалау шаралары болмаған. Оның есесіне Тәуке хан тұсындағы «қанға қан» ұстанымының орнына билердің ықпалымен құн төлеу институты кеңінен қолданылған. Құн төлеу негізінде кісі өлтіргені үшін немесе адамның дене мүшесіне жарақат түсіргені үшін белгілі бір мөлшерде моральдық-материалдық төлем ақы төлеу ұстанымы жатыр.

«Жеті Жарғыға» сай қазақ билері құқық бұзушыларға жаза белгілеуді жасаған қылмыстың ауырлығы мен қауіптілігіне байланысты жан жазасы, мал жазасы, ар жазасы деп белгілеген. Жан жазасы атынан көрініп тұрғандай, қылмыскер өлім жазасына кесіледі, бұл «қанға қан, жанға жан» ұстанымының жүзеге асу көрінісі. Сонымен қатар, көтеріліс жасап, бүлік шығарғандар, еліне опасыздық жасағандар өлім жазасына кесілген. Үкім түрлі жолдармен орындалған (ат құйрығына байлап жіберу, садақпен ату, арқанмен қылқындырып өлтіру т.б.).

Мал жазасы жасалған қылмыстың ауырлық дәрежесіне байланысты құн немесе айып төлеу, кейде талауды қамтиды. Айып төлеудің түрлері көп болған және ол құқық бұзушының іс-әрекетіне байланысты қолданылған. Мысалы, ұры үшін ауыр жаза – айбана және талау. Айбанаға сай, ұры ұрланған мал-мүлікті қайтарып қана қоймай, оның үстіне үш тоғызды қосып айып төлеуге міндетті болған. Талауға салу өте аз қолданылған, оның мәні – қылмыскердің малын би үкімімен бөліп алуға болады. Үкімде кімге қанша мал бөлінетіні көрсетілмейді. Процеске қатысушылар талауға салынған малдан қанша алса да өз еркінде, ал таланған мал болса оны алған адамның меншігінде қалады.

Ар жазасына келсек, ол негізінен адамның абырой-намысына тиетін, немесе оғаш қылықтар жасағандарды халық алдында ұялтып, өзгелерге сабақ ретінде қолданылған. Мысалы ата-анаға, қарияларға тіл тигізіп, қол көтергендер, түрлі оспадар іс-әрекетке барғандар т.б. Ар жазасы масқаралау және елден қуу арқылы орындалған. Масқаралау үшін айыпты адамның мойнына құрым киіз ілініп, бетіне күйе жағып, есекке немесе өгізге теріс қаратып мінгізіп, ауылды айналдыра алып жүреді. Ол елге мазақ болып, қарабет атанады. Осылайша, айыптыны ел алдында ұялтып қана қоймай, одан екінші рет нашар қылыққа бармайтыны туралы уәде алынады, халық алдында кешірім сұратады. Ал елден қуылу қазақтар үшін тіптен ауыр жаза болған. Жазаның бұл түрі аз қолданылған.

Билер құн дауларын негізінен «Қасым ханның қасқа жолы», «Есім ханның ескі жолы», Тәуке ханның «Жеті Жарғысын» басшылыққа ала отырып шешкен. Осы жерде аталған заң жинақтарында адам өліміне немесе тәнге жарақат салғаны үшін қандай жазалар белгілегеніне қысқаша тоқталғанымыз жөн сияқты. Дәстүрлі қазақ қоғамы туралы зерттеуінде А.И.Левшин «Жеті Жарғыға» сілтеме жасай отырып, «жанға жан, қанға қан» ұстанымы бойынша өлген адамның туыстары кісі өлтірушіні өлтіруге құқылы, ал қолын, аяғын, құлағын кескендердің сондай дене мүшелерін шауып тастауына құқығы бар екендігін көрсетеді. Сонымен қатар, мұндай қанды жазалар айыптаушылардың келісімі бойынша бидің шешімімен жұмсартылып, айыпты жасаған қылмысы үшін белгіленген құн төлеу арқылы жазасын өтейді.  Құн төлеу арқылы кісі өлтіруші өзінің  өмірін сақтап қалады, яғни, ер адам үшін 1000 қой, әйел үшін 500 қой төлеуі тиіс. Басқа біреуге дене жарақатын салғаны үшін немесе қандай-да бір дене мүшесін шауып тастағаны үшін белгілі бір мал санын төлеуі тиіс. Бас бармақ 100 қой тұрса, кішкене саусақ 20 қой тұрады, және сол сияқты…

Егер әйелі күйеуін өлтірсе, ол міндетті түрде өлім жазасына кесіледі, егер туыстары кешірмесе оны құн төлеу құтқара алмайды. Бұл ереже аяғы ауыр әйелдерге қолданылмайды, бірақ олар мәңгі қарғысқа ұшырайды да арсыз деп есептеледі. Егер күйеуі әйелін өлтіріп қойса, ол жазасын құн төлеу арқылы өтей алады» 11.

«Жеті Жарғыны» арнайы зерттеген Н.Өсерұлының еңбегінде құн мәселесі нақты көрсетілген:  «Екі көзді шығарса – толық құн; бір көзіне – жарты құн; екі құлағын кессе – жарты құн; екі қолын кессе, мүгедек етсе – толық құн; әрбір саусағы үшін оннан бір құн; әйелдің екі емшегін кессе – толық құн; еркек піштірілсе – толық құн; қатты соққыдан адам жынды болса – толық құн; жаңа біліне бастаған нәресте үшін – бір тоғыз айып; 5 айлыққа дейін – 3 тоғыз; 5 айлықтан жарық көргенше – жарты құн; ал жарық көрсе – толық құн»12.

«Жеті жарғы» бойынша сұлтандар мен қожалардың өлімі үшін жеті құн төленуі керек деп бекіткен. Бұдан бөлек үстеме құн болды: оның негізінде өнер құны және сүйек құны болып екіге бөлінеді. Өнер құнына ерекше дарынымен елді тәнті еткен аты әйгілі ақындар, батырлығымен көзге түскен қолбасшылар, аймаққа танымал атақты палуандар, шешендігі мен әділдігі танылған билер, ғұлама оқымыстылар кіргізіледі. Оларды өлтірген адамдар екі кісінің құнын төлеуге міндеттіленеді. Мұндай еркше құнның белгіленуінен қазақ халқы ежелден ақ элита өкілдеріне ерекше құрметпен қарағаны байқалады.

Ал сүйек құны дегеніміз -  кісі өлтірген адам өлген кісінің мәйітін, яғни сүйегін жоқ қылып жіберсе, немесе түрлі себептермен өлік туған-туыстарының қолына арулап жерлеуге берілмей, жоқ болып кеткен жағдайда екі адамның құны төленген.

Жоғарыда айтылғандардан қазақтар гендерлік сипатта немесе әлеуметтік жіктелу тұрғысынан адамдарды алалап, дискриминациялаған деген жаңсақ пікір туындамауы тиіс. Ер адам мен әйелдерге ерекше құнның белгіленуін саяси және демографиялық мәні зор стратегиялық қажеттілікпен түсіндіруге болады. Еркектер үйдің қожайыны әрі асыраушысы, елдің қорғаушысы. Жаугершілікті көп көрген қазақ қоғамы ер адамға ел қорғаушы деп қараған, соғыстарда еркек кіндіктілер көп қырылатын еді. Сәйкесінше, қоғамдағы демографиялық тепе-теңдік бұзылып, әйелдердің үлес салмағы басым болған. Осының барлығы құнның жынысқа қарай ерекше болуына ықпал еткен.

Осы жерде мәселені бір қайырып алсақ: отырықшы қоғамдардың саяси жүйесі негізінен таптық жіктелуге негізделсе, көшпелі қоғамдарда әлеуметтік жіктелу анағұрлым күрделі жүрген. Отырықшы қоғамдарда мемлекет белгілі бір таптардың түрлі мүдделерін қорғауды қамтамасыз ету жолында пайда болса, көшпелі қоғамдардағы мемлекет белгілі бір шаруашылық аумақты әлеуметтік-саяси қауымдастықтың бірлесе пайдалануы процесімен тікелей байланысты.

Бүгінгі таңда демократия мәселесінде гендерлік қатынастың алар орны ерекше. Саясаттанушы әріптесіміз Б. Тлепов дәстүрлі қазақ қоғамында жыныс айырмашылығы саяси мәнге ие болмағанын көрсетеді. Яғни әйел адамды қазақ халқы үлкен құрметке бөлей білген. Мұндай жайтты ол қазақ мемлекеттігінің тарихындағы белді заңнамалардың бірі Жеті Жарғыда әйел адамдардың құқығына қатысты баптарының болуынан көреді. Әйелдердің ерлермен бірдей ел қорғау ісіне, мемлекеттік қызметке араласуы Ұлы даладағы демократиялық дәстүрлердің бір қырын көрсетеді13.

«Жеті Жарғының» талаптары бойынша әйел мен қыздарды зорлағаны үшін қылмыскер өлім жазасына кесіледі, яғни кісі өлтіру мен әйел зорлау бірдей деп танылған. Егер зорланған әйелдің күйеуі жоқ болып, ал қылмыскерге әке-шешесі мен туыстары кешірім жасаса, ол әйелдің құнын төлеу арқылы өлім жазасын алмастыруға құқықты. Егер мұндай күнәһар қылмыс қызға қарсы жасалған болса, еркек тек сол қызға үйленіп және оның әке-шешесіне қалыңмал төлеп өлім жазасынан құтыла алған. «Қызға қырық үйден тыйым» деген аталы сөздің мәні тереңде жатыр. Турасын айтқанда, қазақтың ата заңдарында гендерлік мәселелерге, қыз бала пәктігіне ерекше мән берілген.

Сол сияқты, билер үкімімен ақ некені бұзғандар да қатаң жазаланған. Мысалы, бөтен біреудің әйелін күш қолдану арқылы еркісіз алып қашып кеткен болса, ондай басбұзар өлім жазасына кесілген. Күйеуі тарапынан рахымшылық болып, кешірім берген жағдайда құн төлеп өлім жазасынан құтыла алады. Керісінше болса,  яғни әйелі өз еркімен күйеуінен қашып кетсе,  сол қашып барған еркектің қолында қалатын болған. Бірақ та, әділдік үшін, істеген әрекеті үшін жаңа күйеу алғашқы күйеуге қалыңмалын төлеп, оған қоса қалың малсыз бір қыз беруге міндетті. Ерінің көзіне шөп салғаны үшін күйеуі әйелін өлтіруге құқығы болған.

Жеті атадан аспаған ру ішілік неке қию да өлім жазасын қолдануға себеп болған. Бұл сау да салауаты ұрпақ жалғастыру үшін аса қажет шарт: қазіргі медицина ғылымы туыс адамдар арасындағы некеден түрлі ауытқуларға душар болған сәбилер дүниеге келетінін дәлелдеді. Сол үшін қазақтар басқа жүзбен  немесе жеті буыннан асқан ру-тайпалармен құдаласып, қызды алысқа ұзатты, алыстан қыз алып, дәстүр-салтын ғана байытпай, құда-жегжаттық, нағашы-жиендік қарым-қатынастар арқылы халықтың ынтымағы артты. «Күйеу жүз жылдық, құда мың жылдық»  деп арадағы сыйластық-татулық үзілмейтіндей желілер қалыптасты. Күйеуге шыққан қыз барған жеріне "тастай батып, судай сіңіп” кетуі үшін барлық жағдайлар жасалған. Алда жалда күйеуі өлсе, жесір қалған әйел күйеуінің бауырына, болмаса оның жақын ағайындарының біріне күйеуге шығуын қарастыратын әмеңгерлік заңы болды. Бұл жесір қалған әйелді жатқа жібермей, жетім қалған баланы өгейсітпей, күйеуінің туыстары арасында өсіп-өнуіне қолайлы психологиялық жағдай туғызды.

Мұның барлығынан отбасы институтының қазақтар үшін қымбат құндылық болғанын байқаймыз. Адамның әлеуметтенуі отбасынан басталып, жалпы қоғам мен рулық қауымдастық тарапынан қатты қадағаланды. Тегінде «Отан отбасынан басталады» деген аталы сөздің мағынасы өте терең…

Көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан ел болған соң, мал бағуға қатысты әртүрлі даулы жағдайлар болады. Малға қатысты қылмыстық құрамы бар әрекет – барымта. Бұл даулы мәселе де билер тарапынан әділ шешімін тауып отырған, барымта кезінде соққы бата тимесе, қате тиіп мертіккен, немесе құрбан болғандарға тиісті құн төленген, айыпты жақ ат-тон айыбын тартқан. Кейде қазіргідей прокуратура, ішкі істер органы, сот атқарушысы сияқты мемлекеттің бір орталыққа бағынған күштеу аппаратының болмауы себепті бидің шығарған шешімін айыпты тарап орындамаған жағдайда, оны жүзеге асыру құқығы талапкер жағына беріліп, жауап барымта жасауға рұқсат етілген, бұл қарымта қайтару. Көріп отырғанымыздай, қажет болғанда барымта жасау да  заңды саналып, әдет-ғұрып заңдарымен тиімді реттелген.

Қазақ билерінің қоғамдағы әділеттілікті сақтаудағы қызметтерін ары қарай қарастыратын болсақ,  заңгер-ғалым С. Созақбаевтың «Тәуке хан. Жеті жарғы» атты еңбегінде қазақ қоғамында даулы істің қаралуы екі сатыға бөлінгенін көрсетеді: біріншісі, екі дауласқан жақ билердің істі қарауына дейін, өзара келісім дауды шешуге қимыл-әрекет жасайды. Әдеттік құқықта оны «Бітім», «Береке», «Салауат» деп атаған.

«Бітім» – екі жақтың өзара келісімі арқылы, сөз жүзінде даудың аяқталуы. Бітімнен кейін билерге істі қарауға құқық берілмейді. Себебі бітімді, өзара келісімді бір жақты бұзу сөзде, сертте тұрмаудың, жалпы ар-ожданның жоқтығының белгісі.

«Береке» – айырбас, немесе сатып алу туралы сөз жүзінде шарт жасау. Өзіндік мүдделерін қанағаттандыру. Жалпы қазақтың әдеттік құқығында «береке» институты барлық келісім шарттардың негізі болған.

«Салауат» – немесе кешірім, – дауласқан екі жақтың бір-біріне талап қоюдан бас тартуы, яғни кешірім беруі. Кешірім жасау ауыл, ел, ру ақсақалдарының қатысуымен өтетін болған.

Тәуке хан заманынан бастап қалыптасқан тағы бір институт – «Жүгініс» – яғни рулар арасында болған даулар мен қақтығыстарды билердің алқалық құраммен қарауы. Негізінде бұл институт қауымдық демократияның бір нышаны ретінде танылады және оның тәртібі бойынша екі жақтың келісімімен, дауға ешқандай қатысы жоқ өзінің әділеттілігімен ел көзіне түскен, ақыл-парасаты жоғары, яғни «ала жіпті аттамаған» «араби» сайланады. Ол істің барлық мән-жайын алқалық құрамдағы билерге баяндайды, екі жақты бітімге келуге шақырады. Бітім болмаған жағдайларда билер ұсынылған барлық дәлелдерді таразыға сала отырып, өздерінің билігін айтады. Даудың соңы «ала жіп» кесу рәсімімен аяқталады. Көпшілік алдында «араби» екі жақтың дауласқан адамдарына, немесе олардың өкілдеріне ала жіптің екі шетін ұстатып, ортасынан кеседі. Қазақ қоғамының дамуы барысында «Араби» ұғымы «Төбе би» ұғымымен алмастырылды14.

Билердің қоғамдық қайраткерлігін көрсететін қасиеттерінің және біреуі – қазақ елінің дамуына кесірі тиетін салт-дәстүрлерді теріске шығаруы. «Өзі болған жігіттің түп атасын сұрама» деген қазақтың мақалы адамды шыққан тегіне, атақ беделіне қарап емес, жеке басының қадір-қасиетіне сәйкес бағалауды үндейді. Осылайша тәрбиелеу арқылы ағайынына ғана емес, еліне, кісіге ғана емес, халқына қамқор бола алатын азаматтардың қалыптасуына үміт артқан. Бұл азаматтың, жеке тұлғаның өзін толықтай жүзеге асыруына септігін тигізетін рухани ынталандырушы фактор.

Қазақтар еркін өмір сүрген халық. Бізде сөз бостандығы да болған, және де ол басты құндылық ретінде бағаланған: «Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ» деген аталы сөзге жүгінген халықпыз. Тіптен жаны қысылғанда ханның өзіне де «Дат, тақсыр!» – деп қарапайым адамдар да өз ойларын еркін білдіре алған. Қазіргі заманғы демократияның басты құндылығында – адам мен азаматтың саяси құқықтары мен бостандықтарында бұл аталған мәселелердің шоқтығы биік.

Қазақ қоғамының идеологиясын құруда, оның рухани салауаттығын арттыруда да билер жоғарыда аталған ұлттық этикалық және этнопсихологиялық түсініктерді ұлттық сана-сезім мен саяси мәдениет дәрежесіне жеткізуді мұрат еткен. Осылайша этикалық мәселелерді мемлекетке қызмет еткізуге талпыныс жасалған. Сол үшін де Қазақстандағы биліктің сипатын жақсы ұғыну үшін әуелі қазақтардың дәстүрлі саяси мәдениетін, құндылықтар сатысын, саяси дәстүрлерді және олардың қазіргі замандағы Қазақстан өміріндегі рөлін зерделеуіміз қажет15.

Билеріміз қазақ елін асқақ мұраттарға жеткізуде ұлттық бірлікті көкседі. Ел билеушілердің бойында көсемдік пен имандылық қасиеттерді дамытарлықтай ақыл қосып, кәсіби заңгер әрі саясаткер ретінде ел басқаруды жетілдіру жолдарын іздестірді. Сол себепті билер қазақ  жеріне қатер төнген заманда әскер басқару мүмкіндігін үш жүздің батырларының ішінен ретімен, алауыздық туғызбайтын етіп, алаламай, келісіп шешіп отырды.

Сондай-ақ билер әлеуметтік жағынан шығу тегіне қарамай, қараны да, төрені де ісіне, қабілетіне, азаматтығына сәйкес әділ бағалап, қолдау білдіргені белгілі. Билердің батасысыз хан тұқымынан емес Әбілқайыр мен Жолбарыс хан тағына отыра алмайтын еді. Билердің қолдауы болмағанда, кезінде ата-бабалары ел алыстатылған Күшік, Әбілмансұр, Барақ, т.б. қазақ арасында  жеке бастарының батырлығымен ғана танымал тұлғалар бола алмас  еді. Билердің әділдік бағалары, еңіреген ер, қас батыр екендіктерін тани білгендігі олардың елге танылуына жол ашты. Қазақ қоғамындағы билік иерархияларында алмағайып заман тұсында ру басына, ұлыс ұлықтығына текті әулеттен шыққаны бойынша емес, ерлігімен сын сағаттарда көзге түсіп, жанқиярлық көрсеткен батырларды қою билердің қолдауынсыз болмады. Сондай-ақ хандықта атқару кеңесі болған. Хандық өзінің атқару кеңесінде – билермен, қолбасы батырлармен, уәзірлер тобымен ақылдасып кезектегі істерді қалай атқаруды талқылаған. Бұл – қазіргі заманымызда жалпы қолданысқа ие болып отырған билік бөлінісінің, тепе-теңдік пен тежемелік принциптерінің, қоғамдық бақылаудың тағы бір көрінісі.

Ел еңсесі көтеріліп, бірігіп бас көтере бастаған қазақ жұрты ескі әдетімен билікке жармасып, жаға жыртысып, өзара ру-ру болып, кикілжіңге ұрынуы мүмкіндігі көрінген сәтте, билер оның алдын алу жағынан қамданып, көрегендік жасады. Мемлекеттік құрылымның қалыптасқан дәстүр бойынша бір орданы бір тұқымның ұрпақтарынан тараған сұлтан ғана билейтін қатып қалған қағиданы өзгертті. Ру, тайпалардың әлеуметтік-саяси басшылығы тек қана сұлтандардың билігі мен ықпалында кетпес үшін, олардың бегі, әскер басшысы, өз ұраны болды және де бұлардың әрқайсысы бөлек әлеуметтік топтардың өкілдерінен тағайындалды. Айталық, ұраны «Алла» қожадан, ұраны «Алаш» қарадан, ұраны «Арқар» төреден. Ел басқару жүйесіне енгізілген мұндай жаңалық өзгерістер билердің өзге халықтардың, мемлекеттердің саяси құрылымы жөнінде мағлұматы болып, соны өз елінің саяси ахуалын нығайтуға пайдалана білгендігін көрсетеді.

Мұндай өкілдіктің орын алу төркінінде ежелгі Греция, Рим, парсылар мен үнділердің мемлекет құрылысында қатаң сақтап, қадағалап келген, яғни қоғамның үштік қауымын – абыздар, нояндар, кәсіпкерлердің қайсысын да басқару жүйесінен қағыс қалдырмай, ескеріп, билік тізгінінің бір жағын ұстатып отырған әлемдік тарихтағы үрдіс жатыр. Қазақ хандығының саясаткері болған билер елдің тұтастығын құрап тұрған әлеуметтік топтардың ерекшеліктерін ескермейінше, бас біріктірудің, ынтымақ табудың, бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарудың мүмкін емес екендігін уақытында аңғара білді. Билер іргесін қалаған осы бірлік пен татулықты ұстанған саясат қазіргі күнде Қазақстан Республикасының ішкі саясатында үрдіс тауып та отыр. Қазақстан халқы Ассамблеясы құрылып, оның сәтті жұмыстар атқаруы, ТМД елдерінің ішіндегі тұрақтылық қаймағы бұзылмай, ішкі дүрдараздықтан дін-аман алып келе жатқан бірден-бір мемлекет болуы Президентіміз Н.Ә. Назарбаевтың бір кезде билер салған ел бірлігін сақтау саясатының сабақтастығы деуге негіз бар.

Тәлімгерлікті үрдіс еткен билер өз ортасында ізбасарларын, ұрпағын аңдап сөйлеуге, байсалдылыққа, аз сөйлеп, көп тыңдауға, ойын анық жеткізе білуге баулып отырды. Қауым атаулының қайсысы болса да, қарым-қатынас жасауға, дәнекер болуға лайық ортақ дүние – әлеуметтік күшке мұқтаждық етеді. От басы, ошақ қасы қауымдастығының негізгі өзегі кіндік туысқандық негізге сүйенеді. «Жеті атасын білмеген жетесіз» деген аталы сөздің маңызын әрбір қазақ терең ұғынды. Ол өз ретінше жекеден жалпы формасына өтіп, туыстық сезімнен қауымның ынтымақ идеологиясы дәрежесіне ұласып, осылардың негізіне әділеттілік пен қайырымдылықты тартады. Үш жүз өкілдерінің бірі аға, бірі іні болуы – жеке қарым-қатынаста, қоғамда да сыйластықтың кепілі.

Алайда қазақ қоғамы Ресейдің қол астына кіргеннен кейін ғасырлар бойы мінсіз қызмет атқарған билер институты теперіш көре бастады. Патшалық Ресей үкіметі қазақ халқын өздігінше билеп-төстеп, отарлау мақсатында 1822 жылы М.М. Сперанскийдің басшылығымен «Сібір қырғыздарының (қазақтарының) жарғысын» даярлап, дуандық (округтік) жаңа әкімшілік-басқару бірліктерін енгізіп, оның бас әкімдері етіп аға сұлтандарды тағайындайды. Соған сәйкес қазақтар Батыс Сібірде алты дуан ел болған. Аталған Жарғыны Ш. Уәлиханов қатты сынға алып, мұндай асығыс жасалған реформалар халықты опат етеді және даму жолына кедергі келтіреді деп есептеп, қазақ даласын басқару мен сот реформасы туралы елдің жобасы мен пікірін Ресей империясының отарлау әкімшілігіне ұсынады. Ол саяси реформаларды экономикалық істерді жүзеге асыратын құрал ретінде қарастырды, соған сай адамның тұрмыс қажетін өтейтін реформа ғана пайдалы. Оның сәтті шығуы мен көздеген мақсатқа жетуі үшін халық пікіріне сүйене отырып жасалуы керек. Ш. Уәлиханов қазақ халқының өз пікірін білдіре алмайтын «тағылығы мен тұрпайылығы» туралы көзқарасқа қарсылық білдіріп, «халық пікіріне дұрыс баға беру үшін комитет қазақтың қауымдық қатынасына, олардың орыс өкіметіне тікелей қатысына назар аударуы қажет» деп жазды16.

Ресей Қазақстан жерін отарлау барысында елдегі билердің қоғамдық қызметі мен билер сотын арнайы жасақталған әскери-барлау экспедициялары арқылы жан-жақты зерттеп, қазақтың әдет-ғұрып ережелерін жинақтаумен айналысты. Патша өкіметі 1822-1824 жылдары «Сібір қазақтары туралы» және «Орынбор қазақтары туралы» жарғылар шығарып, Орта және Кіші жүздегі хан лауазымын жойды. Аталған жарғылар би лауазымын халықтың мойындауы арқылы алуды жойып, оған сайлауда қол жеткізуге рұқсат етті. Соның кесірінен би мәртебесіне халық танып, мойындаған абыройлы адамдар ғана емес, ауқатты байлар да сайлана бастады. Нәтижесінде жемқорлық пен әділетсіздік белең алды. Түптеп келгенде орыс шенеуніктері қазақ даласына Ресей империясындағы сот жүйесін енгізуді көздеді. Осы мақсатта 1854 жылы «Сібір қазақтарын Ресей империясының жалпы заңдарына қарату» атты арнайы заң да қабылданды.

Ш.Уәлихановтың «Сот реформасы жайында жазбасындағы» мына бір пікірі көп нәрсені аңғартады: «Сібір қазақтарының облысындағы сот реформасы жайындағы біздің жұмысымыздың жоғарыда келтірілген деректеріне қарап, жалпы халықтың қалың көпшілігі билер сотының ежелгі тәртібінде қалуын қалағанын, ал шенді, мәнсапты, ауқатты қазақтар керісінше, билер сотына сол негізде өзгеріс енгізу жағында болғаны айқын аңғарылды. Шен-шекпенді қазақтың кедей, әрі құрметке ие болмағандарға ожарлығының айқын айғағының бір мысалын Қарқаралыдан келтіруге болады»17.

1867-1868 жылдары қабылданған «Уақытша Ережелер» казақ билерінің мәртебесін жойып, олардың орнына мемлекеттік шенеунік санатына қосылған халық сотының судьяларын үш жыл мерзімге сайлауды енгізді. Халық судьясы болып сайланған адам ғана би атағына ие болып, сайлау мерзімі аяқталғанда тоқтатылатын тәртіп күшіне енді. Бірақ та халық соты құрамына билер емес, шешендік қабілеті жоқ, әділеттілікті пайдакүнемдікпен өлшейтін, отаршыл аппаратпен сыбайлас парақорлар кіре бастады. Отарлық саясат көздеген мақсатына жетті: халық арасындағы танымал тәжірибелі би-шешендер ел басқарудан тайдырылды, бедел мен біліктілік орнына білімсіздік пен жағымпаздық келді. Шен-шекпен мен лауазым үшін әділеттілікті сатқан қазақ бюрократиясы қалыптасты. Туа біткен табиғи дарынымен, шыншыл да шешен билер қазақ қоғамынан келмеске кетті. Ұлттық салт-санамызға кері әсерін тиген бұл сыңаржақ реформа шешендік өнерді тоқыратты, құқықтық-саяси және рухани-мәдени салаларды дағдарысқа ұшыратты.

1868 жылғы 21 қазандағы «Орал, Торғай, Ақмола және Семей облыстарын басқару жөніндегі уақытша ережеге» сәйкес, қазақ даласындағы дуандар таратылып, қазақ даласы губернияларға, старшындарға, болыстар мен уездерге жіктеледі. Жаңа иерархиялық жүйеде болыстар мен старшындар ғана қазақтардан сайланып, одан жоғарғы инстанциялар патша үкіметінің чиновниктерінен тағайындалды. Осылайша, қазақтардың дәстүрлі билік жүйесі бұзылып, жаңа реформалар қазақы тұрмыс-тіршілікпен үйлеспеді. Дәстүрлі «халық сотына» да өзгерістер енді: олардың қарауына жергілікті уақ-түйек істер ғана қалдырылып, бұрын билер сотының құзырында болған көптеген қылмыстық істер шекаралық соттардың қарауына берілді. Ал 1891 жылғы Уакытша ережеге енгізген өзгертулер бойынша билер атағы халық соттарынан мүлдем алынып тасталды.

Уақытша ережеге сәйкес өткізілетін старшындар мен болыс сайлаулары кезінде қазақ халқының іші жік-жікке бөлініп, билік үшін саяси тартысқа түсетін күйге жетеді. Осындай талас-тартыс кезінде елден береке кетіп, қиян-кескі жауласу мен барымта жасаудың ақыры кісі өліміне дейін жетіп отырған. Абай өзінің Үшінші қара сөзінде: «…Үш жылға болыс сайланады. Әуелгі жылы: "Сені біз сайламадық па?» – деп елдің бұлданғанымен күні өтеді. Екінші жылы кандидаттықпен алысып күні өтеді. Үшінші жылы сайлауға жақындап, тағы болыс болып қаларға мүмкін болар ма екен деп күні өтеді”- деген саяси көзқарастары арқылы сайланбалы билік түрінің сыбайлас жемқорлыққа жол ашатын олқы тұстарын дәл көрсетеді18.

Абай сайланбалы болыстық биліктің қазақ халқының қанына сіңген жүздік-рулық жіктелуді одан әрі өршітіп, ел ішіндегі алауыздықты ушықтырып жібергеніне қынжылады. Сайлау науқанында елдің іші партия-партия болып, яғни бөлшектеліп, әлеуметтік-экономикалық сипаттағы жеке мүдде үшін, атақ пен билік үшін талас-тартыс болатыны белгілі. Ұлы Абайдың өз ойларында азаматтық қоғамның бір белгісі болып саналатын партиялық, әлеуметтік-топтық жіктелудің жағымсыз әрі кемшілікті тұстарын осылайша сын көзбен айқындай білген. Сондықтан да Абайдың саяси көзқарастарындағы билік мәселесінде орталықтандырылған күшті саяси билік анағұрлым тиімді басқару түрі  ретінде қарастырылады. Бұған Абайдың қырық бірінші қара сөзінде қазаққа ақыл беріп түзеудің бір жолы мықты өкіметтің болуы екендігін көрсетеді. Ол қоғамды өзгерту үшін адамның мінез-құлқын, психологиясын өзгерту керектігін негіздейді. Қоғам дамуы үшін болатын игі мақсатта адамдардың мінезін күшті биліктің ықпалымен өзгертудің еш сөкеттігі жоқ. Бұл туралы отыз жетінші сөзінде Абай: «…Мен егер закон қуаты қолымда бар кісі болсам, адам мінезін түзеп болмайды деген кісінің тілін кесер едім» – деп ой түйеді19.

Күшті мемлекеттік билік – қажеттілік. Қазақстандағы күшті президенттік билік өзін-өзі ақтады, қазіргі қол жеткізіп отырған саяси, экономикалық, мәдени-рухани жетістіктеріміз де Абай көрсеткен осы күшті биліктің арқасында. Сол сияқты азаматтық қоғам құруда да күшті мемлекеттіліктің қатысуы шарт.

Қорыта айтқанда, еліміздегі ұлтаралық татулық пен қоғамдық келісімді қамтамасыз етуде қазақ халқының толеранттық ұлттық санасы мен саяси мәдениетінің маңызы қаншалықты зор болса, сол ғасырлар қойнауынан жеткен ұлттық санамыз бен саяси мәдениетіміздің қалыптасуы мен дамуына қосқан би-шешендеріміздің үлесі ұлан-ғайыр. Көне дәуірлерден бой көтерген хан билігі  мен билер институты ел мен жердің мүддесі үшін қызмет етті. Олар дәстүрлі қазақ қоғамындағы қарапайым тәртіптен бастап, қылмыстық істерге дейінгі аралықтағы құн, жесір, мал, жер, ар дауларына қатысты мәселелерді қарап, әділ шешімдер шығарып отырған. Сөйтіп, шешен билер заңгерлікпен қатар қорғаушы, дипломат, қоғам қайраткері, психолог тәрбиеші рөлін де атқарған.

Билеріміз сөз құдіретін тиімді пайдаланып, шешімдер шығарғанда мүдделі тұлғалардың ғана емес, оған қатысушы жұртқа да тәрбиелік мәні зор, көпшіліктің көкейінен шығатын аталы сөздерді айтып, олардың сана-сезімі мен мінез-құлқына сіңіруін, іс-әрекетінде қолдану жолдарын қарастырған. Қылмыстық істердің жеңіл немесе ауырлығына қарамастан олардың бәріне әділ жаза қолданған.

Қазақтың кең жазира даласында негізінен көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан ру-тайпалар қоғам ішіндегі сот билігін ақсақалдар, билер мен хан арқылы жүзеге асырып отырған. Хан тайпалар, рулық одақтастар арасындағы өте күрделі де мемлекеттік маңызы бар дау-таластарды, сол секілді кісі өлімін билерді қатыстыра отырып қараса, ал билер қоғамдағы қылмыстық және азаматтық істердің бәрін қараған. Ал ақсақалдар болса ру ішіндегі уақ-түйек тәртіпсіздіктерді шешкен. Бұлар тек қана жаза белгілеу, айыптау, кінәліні жазалау емес,  жаңсақ басып айыпты болған адамды адамгершілікке тәрбиелеу мәселесін де назардан тыс қалдырмады. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы құқықтық әдет-ғұрып нормаларының қайнар көзі қатардағы қоғам мүшелері болды.

Қазақ халқы үшін әділдіктің тең таразысы бола білген билер қоғам өмірінің саяси-құқықтық, әлеуметтік-экономикалық, әскери-дипломатиялық салаларына тығыз араласып, ел бірлігі мен ынтымағын нығайтуға үлестерін қосты. Бүгінгідей ғаламдану мен батыстық сарындағы арзанқол бұқаралық мәдениетке еліктеу заманында өзіміздің осындай асыл мұраларымызды бүгінгі ұрпаққа жеткізу, түсіндіру мен насихаттау күн тәртібінен түспейтін мәселе болып қала бермек.