6. Шындықты мойындау
5. Талдау дәрежесіндегі ақыл
4. Әлеуметтік ақыл
3. Ғылыми ақыл
2. Талғам(әсемдікке ұмтылу)
1. Жұмыстық ақыл

… Түйсік…
4.Еліктеу
3.Билік үшін күрес
2. Көбейю
1. Тамақтану

Құдіреті күшті Аллатағаламның пендесіне силаған аса зор қасиеттерінің бірі Ақыл туралы талдау жасап көрсек. Пенде бұл өмір есігін ашқанда кеудесінде жаны бар барлық мақұлыққа тән ТҮЙСІКпен туады дағы келе-келе ақылмен жетілу арқылы басқа жан иелерінен ерекшеленеді. Үстіңгі жақтағы келтірген жазбаны барлап қарасақ біраз жайттар түсінікті болады. Біз ақылды түйсіктен жоғарғысын даму және түйсітен төменгісін өз қажеттілігін өтеу деп алайық та бірінші төменнен бастайық.
1.Біз біреулерді өз тамағын табатындай ақылы бар дейміз, ал енді осымыз жөн бе?
Мал екеш мал да өзіне қорек іздеп жайылымға шықпай ма, байқасақ одан ұзамағанымыз ғой, демек бұл ақыл емес Алланың берген түйсігі.
2.Біз жұптасамыз, көбейеміз, ал оны бағзы біреулер ақылы бар үйлі-баранды, балалы-шағалы болып отыр, ақылы бар дейді. Әрине жақсы, бірақ бақсақ малдар да жақындасады, қоздайды, лақтайды дегендей. Сонда олар да ақыл иелері ме деген заңды сұрақ туындайды. Менімше бұл да түйсік қана.
3.Бір адамдар билік үшін неше түрлі айла шарғылармен бір-бірін түтіп жеп жатады. Біреуі жеңеді, біреуі жеңілдеді.Жеңгенін ақылды екен деп мақтаймыз, бірақ осы ақыл ма екен. Бір үйірдегі екі айғыр да үстемдік үшін біреуі біреуін қуып шықпай ма? Демек мал да билік үшін күреседі, бірақ ақыл иесі емес қой. Демек бұл да түйсік.
4.Біреу жақсы киінсе, шет елге шықса біз де соны істегіміз келеді. Былай қарасаң жақсы, бірақ осы ақыл ма, жоқ еліктеу. Дәл осы жағдай малдарда да бар емес пе? Бір мал қорыққа түсіп кетсе соған еліктеген екіншісі де сол қорыққа ұмтылады, егер ақылы болса тиым салынған қорық екенін түсінер еді ғой. Демек бұл да еліктеу.
Ал енді ақыл шекарасы қайда деген заңды сұрақ туады. Адам адами түйсіктерінен жоғары қарай ұтылса ғана ақыл белестерінеи ауысады. Біз жоғарғы схеманың түйсіктен төменгі сатыларын талдадық, енді жоғарғы ақылдың даму сатысын талдап көрейік.

1.Жұмыс атқару ақылы, бұған біздің еңбек құралдарын пайдалана білуіміз, өз тұрмысымызды жақсартуға басқа жан иелерін пайдалана алуымызды, және оларды дегенімізге көндіре алатынымыздлы жатқызсақ болады
2.Талғамдық ақыл, бұл жерге әуретті жерлерімізді жауып, киім киіп, сақал-шаштарымызды күтіп, жалпы айтқанда мал қауымының ақылы жетпейтін нәрселерді оңай атқаратындығымызды жатқызсақ болады.
3.Ғылым-білім ақылы.бұл енді айтпасам да түсінікті болар. Әлі ешкім де оқи, жаза, оқыған-жазғанын санаға сіңіре алатын жан-жануарларды көрмеген болар.
4.Әлеуметтік ақыл. Өзіңде барды жоқ-жітікпен бөлісу, ауруға шипа жолын қарастыру,қалалар салу т.с.с. Малдарда түйсік болғанымен мұндай ақыл нәсіп болмаған.
5.Талдау дәрежесіндегі ақыл.Міне қазір көпшілік адамдар тобы осы ақыл деңгейінде өмір сүрудеміз.Кешегі куеңестік құрылымнан бас тартуымыз, президентік-парламенттік өкімет құрылымын таңдауымыз, басқа небір әлеуметтік мәселелерді шешу жолдарын қарастырып саралауымыз бәрі-бәрі осы талдау дәрежесіндегі ақыл
аясында жүріп жатыр.
6.Талдау ақылынан кейін шындықты ашу ақылы деген сатыға ұмтыламыз. Біздің өмірімізде қазір бұл ақылға ұмтылыстар енді-енді басталуда.Мысалы мен өзім кешегі Жаңаөзен оқиғасы, түрлі діни айтыстарды осының басы дер едім.Бұл әлі жалғасады, адам ақылы жетіскен сайын шындықты ұққысы келеді, ұмтылады. Сол шындықтар ашылғанда ғана адам ақылы толығып кемелденеді де, адам ақылының шыңы Алланы бір деп тануға жетеді.
7.Алланы тану, міне адам ақылының ең биік шыңы. Адамдардың ақылы осы дәрежеге толық жеткенде ғана нағыз қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған мамыражай өмір болады. Адамдар барлық жақсылық.жамандық бір Алладан екенін мойындап,өздерінің қолдарымен еш нәрсені өзгерте алмайтынын түйсігімен түсінетін кез болады. Адамдар жүрегінде мейірім шоғы маздап, жаулық, жамандық азаяды да, бір-біріне деген силастық молаяды.